Deze column is eerder geplaatst in het ND. Wij mochten deze overnemen, waarvoor hartelijk dank aan het ND en aan auteurJan-Jaap van Peperstraten (pastoor in Alkmaar).
Wanneer de wereld op zijn kop staat puilen social media uit met ellende, meningen, verontwaardiging, boosheid en haat. Dit baant zich een weg naar onze hersenen. Hoe gaan we hier mee on? Laten we ons meesleuren en zeggen we dingen die we niet zouden willen zeggen op social media? Pastoor Jan-Jaap Peperstraten noemt de blootstelling een geestelijke ramp. Wat kunnen we doen?
Met de massamoorden in Israël en het Israëlische tegenoffensief is een orgie van geweld over twee volkeren uitgestort. Wij staan hier niet buiten. We kunnen letterlijk álles live meemaken. Sterker nog: daar wordt op ingespeeld. De Hamas-terroristen die jacht maakten op de Israëlische burgers waren niet voor niets voorzien van bodycams.
Oorlog is een geestelijke ramp, en de blootstelling aan onverdraaglijke beelden doet ons het risico lopen er door te worden meegesleurd. Ook dat zien we al terug. Op sociale media en televisie vliegen mensen elkaar naar de keel. Er wordt een sport van gemaakt wie zich het meest onmenselijk kan uiten.
In conflicten spreken en handelen mensen vaak vanuit hun schaduw, voortgedreven door onmenselijke energie. De schaduw, de plaats waar de ‘duistere kant’ van onze persoonlijkheid zich bevindt, grijpt in deze extreme omstandigheden naar het stuur. We zeggen en doen dingen die we ten diepste níet willen zeggen en doen. Het is niet zozeer dat ‘de maskers afvallen’, maar dat we de slechtste kant van mensen zien, het aspect van hun persoonlijkheid waar ze zich anders voor zouden schamen.
Anderszins moreel competente mensen kunnen opeens terreur gaan vergoelijken, of kijken al verlekkerd uit naar de volgende massaslachting (als het de ándere kant maar treft). Ook opzichtige lafheid, de waarheid bijvoorbeeld niet durven spreken of wegwuiven is een vorm van schaduwgedrag. Dit gedrag is collectief, iedereen steekt een ander aan. Dat maakt het werkelijk tot een geestelijke ramp die miljoenen mensen overal ter wereld kan raken. Het is zaak niet door deze modderstroom te worden meegesleurd. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, want de omstandigheden zijn niet in ons voordeel.
Sociaal besmettelijk
Spreken en handelen vanuit de duistere kant van onze persoonlijkheid is sociaal besmettelijk. Het steekt aan, provoceert en drijft je voort. Ook ónze schaduw speelt dan een partij mee. Je wordt wie je niet wil zijn. Dit moeten we voorkomen.
‘Dekking zoeken’ tegen dit zwarte tij van haat vraagt zowel zelfkennis en zelfzorg. We hebben allemaal een donkere kant en de tentakels van het kwaad reiken daar gretig naar. Als we denken dat we ‘erboven’ staan, zijn we extra in gevaar. Meegezogen worden in een escalerend conflict maakt ons steeds minder in staat een open geest te houden en vermindert de kans om je te realiseren wat er daadwerkelijk gebeurt.
Je weet zeker dat je in een schaduwstrik zit als je het gevoel hebt ‘geen keuze’ te hebben. Je moet dit doen, dat laten, dit zeggen. Schaduwgedrag is altijd ten diepste onvrij. Qua zelfzorg is het verstandig afstand te nemen van acuut nieuws en wellicht ook sociale media. Deze roepen reflexgedrag op. Ook is het niet goed om in omgevingen te blijven waar mensen volledig in de greep zijn van hun schaduw. Houd afstand en haal niet in!
We kunnen teleurgesteld zijn in de uitingen van andere mensen, maar individuele morele oordelen hebben hier minder zin, we hebben immers te maken met een collectieve schaduwbesmetting. Wat we zien is niet hoe mensen willen zijn.
Als we al in de greep zijn van iets slechts (maar let op: het kan zich voordoen als een engel van licht, het maskeert zich bijvoorbeeld als ‘rechtvaardigheidsgevoel’ of ‘medelijden’), stel jezelf dan de diagnosevraag: wat ik nu doe, nu zeg, is dit wérkelijk wie ik wil zijn?
De weg vooruit
Bij twijfel is de kans aanwezig dat je in een schaduw verstrikt zit. Takel jezelf er uit. Neem afstand en pleeg zelfzorg, Richt je op iets waar je wél wat aan kunt doen en doe zinnige, betekenisvolle dingen met de mensen om je heen. Terreur heeft tot doel je te demoraliseren. Door dat niet te laten gebeuren, vecht je concreet terug.
Gezond afstand nemen is géén struisvogelgedrag. Je kunt heel goed empathisch zijn (dat wil zeggen: een houding hebben van welwillende betrokkenheid op een ander) zonder dat je meegesleurd wordt door de moddervloed. Misschien is het zelfs omgekeerd: werkelijk empathie hebben zal moeilijk zijn zonder een mate van afstand.
Mogen we ons dan niet uitspreken? Ja. Dat moeten we doen. Zolang we ervoor zorgen dat we spreken vanuit onze openheid naar ieder mens toe. Ook moeten we niet worden meegesleurd in oververhitte discussies.
Zeg wat je te zeggen hebt en laat het daarbij. Je kan mensen die al hoog op de escalatieladder staan niet zomaar met je woorden bereiken. Het kan je taak zijn om je uit te spreken, het is niet je taak om mensen van je gelijk te overtuigen. De geestelijke ramp die zich nu voltrekt, kunnen we niet tegenhouden. We kunnen wel dekking zoeken en de schade in eigen hart en hoofd beperken, zodat we anderen in woord en daad nabij kunnen blijven.
